Een referendum is een democratische methode waarbij burgers rechtstreeks hun mening kunnen geven over een specifiek voorstel, wet of beleidsvraagstuk.
Let op: Bij alle participatievormen zijn er enkele voorwaarden die altijd belangrijk zijn. Bekijk de algemene voorwaarden voor participatiewerkvormen hier.
In plaats van dat alleen gekozen vertegenwoordigers beslissen, kunnen burgers via een referendum zelf “ja” of “nee” stemmen, waardoor zij direct invloed uitoefenen op de besluitvorming.
Er zijn verschillende vormen van referenda. Ook bestaat de mogelijkheid dat burgers zelf een referendum aanvragen als zij met hun initiatief hiervoor voldoende handtekeningen weten te verzamelen (een zogenaamd volksinitatief).
Een referendum kent voordelen, zoals directe betrokkenheid en versterking van de democratie, maar ook nadelen. Het referendum-proces kan polariserend werken en kan leiden tot versimpeling van complexe kwesties. Aangezien je alleen voor of tegen een kwestie kunt zijn, is er geen ruimte voor alternatieven. Bovendien is het vaak een momentopname, terwijl sommige onderwerpen een langdurige afweging vereisen.
Referenda worden ingezet om belangrijke, vaak controversiële onderwerpen aan de bevolking voor te leggen. Dit kan bijvoorbeeld gaan over wijzigingen in de grondwet, grote infrastructurele projecten, of andere kwesties met brede maatschappelijke impact. Het doel is om de legitimiteit van besluiten te vergroten en het vertrouwen in de politiek te versterken door burgers actief te betrekken.
Je zet een referendum in wanneer je:
Een referendum is een vorm van directe democratie. Het geeft burgers een krachtige stem en invloed op het (politieke) besluitvormingsproces. Als voordeel wordt genoemd dat het besluiten transparanter en meer legitiem maakt. Het is echter belangrijk om te beseffen dat referenda ook risico’s hebben: de vraagstelling is noodgedwongen vaak simplistisch (voor of tegen), het voorleggen van een ja-nee-keuze doet niet altijd recht aan complexe kwesties en de begeleidende campagnes om mensen ‘ja’ of ‘nee’ te laten stemmen kunnen leiden tot polarisatie. Daarom worden referenda meestal pas ingezet nadat andere participatievormen zijn doorlopen, als laatste stap om een definitief mandaat te verkrijgen. De inzet van een referendum vraagt dus een gedegen reflectie op een zorgvuldige, inclusieve en democratisch verantwoorde besluitvorming.
Een referendum is een directe democratische methode waarbij burgers een bindende of adviserende stem kunnen uitbrengen over een specifiek onderwerp, plan of beleidsvoorstel. Tijdens een referendum is het belangrijk dat burgers goed geïnformeerd worden over het onderwerp, zodat ze een weloverwogen keuze kunnen maken. Dit gebeurt vaak via campagnes, informatiemateriaal en debatten.
Stel het onderwerp van het referendum zorgvuldig vast en formuleer een duidelijke, neutrale vraag. Leg ook de juridische en organisatorische kaders vast, zoals stemprocedures, locaties en benodigde middelen. Bereid daarnaast de voorlichting voor over het proces en de regels.
Stuur een officiële oproep aan alle kiesgerechtigde burgers. Dit gebeurt via stempassen, informatiebrieven, publicaties in media en digitale kanalen. De uitnodiging bevat praktische informatie over wanneer, waar en hoe gestemd kan worden, en benadrukt het belang van deelname.
Geef burgers directe inspraak over een concreet besluit. Een referendum biedt een helder ja- of nee-antwoord op een specifieke vraag en draagt bij aan de legitimiteit van het uiteindelijke besluit.
Laat burgers stemmen op de aangegeven dag(en), meestal via fysieke stembureaus, soms ook digitaal. De stemprocedure verloopt officieel en transparant, met waarborgen voor geheimhouding en eerlijkheid. Voor de opkomst kan het helpen als een referendum tegelijkertijd met verkiezingen kan worden gehouden.
Maak de uitslagen officieel bekend. Afhankelijk van het type referendum (bindend of adviserend) volgt een besluit op basis van de uitkomst. Heldere communicatie over de resultaten en vervolgstappen is belangrijk voor het vertrouwen in het proces en de acceptatie van de uitkomst.
Zorg voor heldere, begrijpelijke vraagstelling: Formuleer de referendumvraag neutraal en simpel, zodat alle stemgerechtigden de inhoud en keuze duidelijk kunnen begrijpen.
Informeer en betrek de doelgroep tijdig en breed: Gebruik diverse communicatiekanalen om iedereen te bereiken en te informeren over het doel, het proces en het belang van stemmen.
Waarborg transparantie en onafhankelijkheid van het proces: Zorg voor een betrouwbare organisatie, duidelijke regels en een eerlijke telling om het vertrouwen van deelnemers te winnen.
Faciliteer toegankelijke stemmogelijkheden: Bied verschillende stemmethoden aan (bijvoorbeeld fysiek, digitaal) en zorg voor ondersteuning waar nodig, zodat deelname laagdrempelig is.
Bespreek en communiceer de uitkomsten zorgvuldig: Leg uit wat de uitslag betekent, hoe deze wordt opgevolgd en welke vervolgstappen er genomen worden, zodat deelnemers zich gehoord voelen.
In de Handreiking lokale referenda van Lokale Democratie lees je aanvullende informatie over referenda.
De informatie op deze pagina is gebasseerd op de onderstaande bronnen:
Broeksteeg, J.L.W. & Van der Krieken, K.H.J. (2017). Lokale referenda in Nederland: Gemeenten als leerschool voor staatkundige vernieuwing. Rechtsgeleerd Magazijn Themis, 178(4), 162-172.
Ramkema, H. (2016). De gemeente. ProDemos. (boek)
Van der Krieken, K. (2017). Handreiking lokale referenda. Lokale Democratie.
Van Ostaaijen, J., Wagenaar, C., & Kloos, L. (2018). Wat kan een gemeente met burgerparticipatie?: Aanbevelingen voor een handreiking meervoudige democratie. Tilburg University.
Westerweel, J. & Van Tienen, F.J.H. (2017). Het gemeentelijke referendum in de praktijk: Spanningen en directe democratie in een representatief stelsel. Nederlands Juristenblad, 10,188-210.
Wiliams. S.J.W. (2018). Opzet referendum verhindert representatieve uitkomst. Wetenschap.nu. Geraadpleegd op 20 oktober 2025.
Meld niet werkende link
Vragen? Neem contact met ons op
Je zoekopdracht leverde helaas geen resultaat op. Controleer de spelling of probeer het opnieuw met een andere term.
Deze website maakt gebruik van cookies. Lees meer over cookies in onze cookieverklaring.
Deze cookies verzamelen nooit persoonsgegevens en zijn noodzakelijk voor het functioneren van de website.
Deze cookies verzamelen gegevens zodat we inzicht krijgen in het gebruik en deze website verder kunnen verbeteren.
Deze cookies zijn van aanbieders van externe content op deze website. Denk aan film, marketing- en/of tracking cookies.