Wat gebeurde er precies?
Als kersverse minister voor Bestuurlijke Vernieuwing stelde D66’er Alexander Pechtold een radicale aanpak voor om de impasse rondom de kiesstelselwijziging te doorbreken. Nu de politiek er niet uitkwam, wilde hij het vraagstuk neerleggen bij de direct belanghebbenden bij het kiesstelsel: de kiezers zelf. Er kwam een Burgerforum Kiesstelsel, dat bestond uit 140 door loting geselecteerde kiesgerechtigde Nederlanders die samen een dwarsdoorsnede moesten vormen van de Nederlandse samenleving. Het forum kreeg de opdracht om na grondig onderzoek advies uit te brengen over de vraag welk kiesstelsel het meest geschikt zou zijn om de leden van de Tweede Kamer te benoemen. Het was de eerste keer dat Nederland op nationaal niveau experimenteerde met dit participatie-instrument. Theologe, tv-presentatrice en columniste Jacobine Geel werd benoemd tot onafhankelijk voorzitter van het Burgerforum.
Het Burgerforum was al vanaf zijn start niet populair in Den Haag. Dit hing mede samen met de positie van D66, binnen de coalitie de grootste ambassadeur van het Burgerforum. D66 vervulde als derde partij een sleutelrol in de coalitie en zag daardoor ruimte een poging te wagen om een aantal van haar ‘kroonjuwelen’ rond bestuurlijke vernieuwing binnen te halen. Het valt echter te betwijfelen of de coalitiepartners die vernieuwingsplannen en deze participatieve aanpak ook oprecht steunden. Zo liet premier Balkenende herhaaldelijk openlijk weten weinig op te hebben met bestuurlijke vernieuwing, veranderingen van het kiesstelsel en het instrument burgerforum. Hierdoor ontstond al snel de indruk dat het Burgerforum voor sommige partijen de spreekwoordelijke koelkast was om onwelgevallige voorstellen in te plaatsen.
Nog voordat het Burgerforum zijn werk kon afronden, viel in de zomer van 2006 het kabinet Balkenende-II. D66 verliet het kabinet en CDA en VVD gingen door als minderheidskabinet. Pechtold werd als minister voor Bestuurlijke Vernieuwing opgevolgd door Atzo Nicolaï (VVD), die al direct liet weten geen voorstander te zijn van grootse wijzigingen in het kiesstelsel.
J.M. Luijt, CC BY 2.5 NL https://creativecommons.org/licenses/by/2.5/nl/deed.en, via Wikimedia Commons
Het Burgerforum ging toch door met zijn klus. Na maandenlange ‘deliberatie’ presenteerden de burgers eind 2006 een gedragen voorstel: kiezers zouden de keuze moeten krijgen om te stemmen op een partij óf op een persoon. Maar inmiddels was de politieke steun voor het Burgerforum nog verder afgebrokkeld. Voorzitter Geel probeerde nog met brieven en Kamerbezoeken politieke partijen warm te maken voor het voorstel van het Burgerforum. Maar het mocht niet baten: in 2008 liet het inmiddels aangetreden kabinet-Balkenende IV - nadat het al eerder de ministerspost voor Bestuurlijke Vernieuwing had afgeschaft - weten het advies van het Burgerforum niet over te nemen.
Het advies verdween vervolgens in een Haagse bureaula. Het kiesstelsel bleef ongewijzigd. In een latere terugblik zei Geel hierover: ‘Het was mooi om te merken dat de 140 mensen zich uitverkoren voelden omdat ze mochten meepraten, maar onthutsend dat dit bij velen volkomen gelijk opging met de – achteraf terechte – zekerheid dat er waarschijnlijk niets mee gedaan zou worden. Dat is natuurlijk vreselijk.’
Tien jaar later kwam de zaak echter weer in beweging. In 2018 presenteerde de Staatscommissie parlementair stelsel haar voorstellen voor aanpassingen van het kiesstel. De voorstellen leken sterk op die van het Burgerforum Kiesstelsel en zijn overgenomen door het kabinet Rutte-III, dat het nieuwe kiesstelsel nog voor de (verwachte) Tweede Kamerverkiezingen van 2025 wil gaan invoeren. En in 2022 onderzocht de ‘Adviescommissie Burgerbetrokkenheid bij het klimaatbeleid’ op verzoek van de Tweede Kamer hoe burgers kunnen worden betrokken bij het klimaatbeleid en welke rol burgerfora daarin kunnen spelen. Ook dat advies werd positief ontvangen. Hiermee is het instrument burgerforum terug uit de politieke koelkast gehaald, opgewarmd en opnieuw op de agenda van de Haagse politiek gezet.