Het Right to Challenge (RtC), ook wel Uitdaagrecht genoemd, biedt bewoners de kans om hun gemeente uit te dagen om (onderdelen van) gemeentelijke taken - inclusief het bijbehorende budget - over te nemen als zij denken het zelf beter, slimmer en/of goedkoper te kunnen.
In het kort
De Schepenstraat in Rotterdam moest op de schop. Stevige verzakkingen gaven problemen aan de riolering. Toen de gemeente in 2014 op een informatieavond haar plannen presenteerde voor de herinrichting van de straat, waren buurtbewoners het niet eens met het voorgestelde ontwerp. Daarop stelden zij voor zelf een alternatief plan te maken. Met succes. De Schepenstraat werd in 2015 het eerste Right To Challenge-project in Rotterdam: bewoners namen het gehele ontwerp- en participatieproces rondom de herinrichting succesvol over van de gemeente. En vervolgens bleven de bewoners nauw betrokken bij de voorbereiding en de uitvoering van de herinrichting van deze straat. Ze namen zelf(s) acht grote plantsoenen in zelfbeheer.
Wat gebeurde er precies?
In 2014 bleek de Rotterdamse Schepenstraat ernstig verzakt (tot wel 40 cm). De riolering was lek en huisaansluitingen braken soms af. De gemeente ging aan de slag met een herinrichtingsplan. In dit plan moesten voor de ophoging van de straat alle 140 bomen in de straat worden gekapt en vervangen door nieuwe bomen. Op 18 september 2014 organiseerde de gemeente een inspraakavond om dit plan met de bewoners te bespreken.
Die avond was er een enorme toeloop van bewoners. Veel mensen waren niet te spreken over de plannen van de gemeente; vooral tegen het idee om alle bomen te kappen was veel protest. Een groepje bewoners zou in nauw contact met de gemeente verder overleggen over een nieuw voorstel.
Er ontstond een KernTEAM van ongeveer 13 bewoners die samen met de gemeente wilden gaan werken aan een nieuwe inrichting van de straat. Naast hun eigen ervaringskennis als bewoners van de straat, brachten de KernTEAM-leden ook kennis mee vanuit hun opleiding of beroep. Zo waren er stedenbouwkundigen, ontwerpers, een civiel ingenieur, een computer-expert en een meubelmaker met kennis over bomen.
Het KernTEAM organiseerde vervolgens voor alle bewoners en omwonenden een aantal workshops. De resultaten en gegevens uit deze workshops zijn benut voor het schetsen van een ontwerp voor de bovengrond, met allerlei praktische oplossingen. Zo zou het plantvak rond de bomen minder worden opgehoogd dan normaal, om zo de (oude) bomen te redden. Nadeel was wel dat in de diepe plantvakken vuil kon gaan ophopen, maar daar zou de buurt dan zelf op gaan letten.
Om zeker te weten dat het uiteindelijke ontwerp kon rekenen op brede steun vanuit de wijk, organiseerde het KernTeam eind 2015 een digitale meningspeiling. Bijna de helft van alle bewoners deed daaraan mee. Daarvan stemde 98% vóór het nieuwe herinrichtingsplan van het KernTeam. De bewoners mochten verdergaan met de uitwerking, samen met de gemeente.
In het het begin moesten de bewoners en de gemeenteambtenaren best aan elkaar wennen. De ambtenaren twijfelden soms aan de professionaliteit van het KernTEAM, terwijl het KernTEAM de ambtenaren soms wat star en technocratisch vond. Naarmate de tijd verstreek groeide het onderling vertrouwen en ontstond er een mooie co-productie: de gemeente maakte een ontwerpplan voor de vervanging van de riolering en de inwoners maakten het ontwerp voor de bovengrondse inrichting.
Nadat de gemeente het definitieve ontwerp had goedgekeurd, hielden de gemeente en het KernTEAM gezamenlijk toezicht op de uitvoering. In april 2019 was de nieuwe Schepenstraat definitief gereed, wat in juli feestelijk werd gevierd met een officiële opening. Het project heeft volgens Liliane Geerling, voorzitter van het KernTEAM, veel moois opgeleverd: “Mensen voelen zich nu meer eigenaar van de straat. Er zijn nu acht plantsoenen in zelfbeheer genomen. En als bonus heeft de buurt elkaar leren kennen. Zo zijn er bijvoorbeeld nieuwe oppasconnecties ontstaan.”
De herinrichting van de Schepenstraat groeide gaandeweg uit tot het eerste Right to Challenge-project in Rotterdam, nog voordat het instrument Right to Challenge in 2015 officieel werd ingevoerd door de gemeente. Hierna zijn in de stad nog een aantal Right to Challenge-projecten ondernomen. Ook in andere Nederlandse gemeenten is het instrument bezig aan een opmars.
In september is het wetsvoorstel Versterking Participatie op decentraal niveau ingediend bij de Tweede Kamer, waarmee het kabinet Rutte-IV het uitdaagrecht - als specifieke vorm van participatie - wettelijk wil verankeren (zie ook verhaal Inspraakverordening/AWB).
Meer weten over het Uitdaagrecht
In de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) uit 2015 is op initiatief van het Landelijk Samenwerkingsverband Actieve bewoners (LSA) een amendement opgenomen: het Right to Challenge. Binnen de Wmo moest het Right to Challenge bewoners en buurtinitiatieven in staat stellen om zorg- en ondersteuningstaken over te nemen en betrokken te worden bij de uitvoering van Wmo-beleid. Bijna op hetzelfde moment werd ook in de Bibliotheekwet het Right to Challenge opgenomen.
Vooral het opnemen van het Right to Challenge in de Wmo bracht het instrument onder de aandacht van gemeenten. Diverse gemeenteraden waren op zoek naar innovatieve vormen van democratische vernieuwing en droegen hun college via moties op om een uitwerking te geven aan het Right to Challenge. Een groep van koplopers in gemeenteland wordt gevormd: vooral Amsterdam, Rotterdam, Utrecht, Den Haag, Arnhem en Tilburg maakten al snel stappen. Zij deden de eerste ervaringen op met het uitvragen en begeleiden van challenges, en probeerden het Right to Challenge een plek te geven in het gemeentelijk beleid.
Het Right to Challenge biedt mogelijkheden voor alle mensen die kansen zien voor verbetering in hun buurt én zich hiervoor willen inzetten. Bij voorkeur zijn dat mensen met wortels in het gebied, die er samen de schouders onder willen zetten. Zij beschikken vaak over kennis waar de gemeente niet over beschikt en kunnen daarmee een beter resultaat bereiken.
In de meeste gemeenten waar een Right to Challenge bestaat kan het worden ingesteld voor alle taken (en voorzieningen) van de gemeente. Hierbij zijn alleen de taken uitgezonderd die exclusief zijn voorbehouden aan de overheid, zoals strafvervolging of het werk van de hulpdiensten. De meeste gemeenten kiezen er echter voor om geen taken uit te sluiten en gewoon te kijken met welke challenges inwoners komen.
Wel stellen sommige gemeenten als voorwaarde dat de initiatiefnemers geworteld zijn in het gebied waarop het initiatief betrekking heeft. Ook sociaal ondernemers, instellingen of stichtingen kunnen een challenge indienen, maar dan vragen gemeenten meestal dat zij samenwerken met buurtbewoners. Verder vragen de meeste gemeenten die al werken met het Right to Challenge dat indieners zich organiseren in een rechtsvorm: een stichting, vereniging of coöperatie.
Tot nu toe hebben de lokale voorbeelden van het Right to Challenge veelal geleid tot kleine initiatieven in de directe woon- en leefomgeving van inwoners. Meestal gaat dat om het beheer en onderhoud van bijvoorbeeld een stuk groen, (dieren)park, buurthuis, sportclub of bedrijventerrein of om zorg- of welzijnstaken. In de praktijk is het zelden zo dat inwoners het helemaal alleen uitvoeren. De meeste challenges zijn samenwerkingen tussen gemeente en inwoners, waarbij gemeente en inwoners elk hun steentje bijdragen.
Ook op nationaal niveau neemt de bekendheid van het Right to Challenge toe. In 2018 krijgt het Right to Challenge zelfs een plek in het Regeerakkoord van het toenmalige kabinet-Rutte III. Het kabinet kiest voor een vertaling van de term en geeft het participatie-instrument Uitdaagrecht een plek in het wetsvoorstel participatie op decentraal niveau. Bij de beoordeling van het wetsvoorstel was de Raad van State kritisch over de onderbouwing en waarborgen die in het wetsvoorstel staan rondom het Uitdaagrecht. Na de nodige aanpassingen besluit het kabinet-Rutte IV in zijn regeerakkoord de wettelijke verankering van het Right to Challenge voort te zetten.
In september 2022 stuurde de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties de wet participatie op decentraal niveau naar de Tweede Kamer. Het is de bedoeling dat inwoners hiermee in alle gemeenten hun overheid kunnen gaan uitdagen om de uitvoering van een taak over te nemen, zoals het beheer of onderhoud van een park of buurthuis.
Meer lezen en bronnen
Lessen
- Zorg dat zowel de gemeenteraad als het college achter (de invoering van) het Right to Challenge staan, bereid zijn om zaken los te laten en te accepteren dat dingen anders kunnen gaan lopen dan gebruikelijk. Vanuit de gemeentelijke organisatie zijn een paar enthousiastelingen (jij?) nodig die hierin de kar willen trekken. Neem als kartrekker(s) ook de ambtelijke organisatie mee: Right to Challenge-initiatieven raken vaak aan meerdere afdelingen, beleidsvelden (en begrotingsposten). Het is daarom belangrijk om vanaf het begin collega’s te enthousiasmeren en samen in kaart te brengen waar mogelijkheden en beperkingen zitten.
- Bepaal als gemeente van tevoren onder welke voorwaarden je publieke taken en publiek geld overdraagt. Werk vanuit: “Ja, tenzij…”, en maak de ‘tenzij’ hierbij zo klein mogelijk. Denk welwillend en onderzoekend mee, maar geef tegelijkertijd goed aan wat wel en niet kan. Er is altijd een zekere spanning tussen dat wat inwoners willen en de regels en procedures die een gemeente in acht moet nemen. Daar kun je open over zijn. De regels zijn er ook niets voor niets. En zeg het gewoon als je zaken nog niet weet.
- Zorg voor een laagdrempelig aanspreekpunt bij de gemeentelijke organisatie, goede bereikbaarheid en korte lijntjes tussen ambtenaren en inwoners. Het kan helpen om (zoals in Rotterdam) een vaste ambtenaar aan te stellen die de belangen van challenges behartigt en de wethouders adviseert.
Bronnen
De informatie op deze pagina is gebasseerd op de onderstaande bronnen.
Bronnen: Wat gebeurde er precies?
Lees het volgende verhaal